“Саха сирэ” хаһыат уонна Үөрэх сайдыытын, идэни үрдэтии институтун “Сиэрдээх уонна ситиһиилээх дьиэ кэргэн” диэн 2019 сылтан саҕаламмыт бырайыакпытын быйыл эмиэ салгыыбыт. Быйылгы сылга киирэн баран, бастакы тиийэн билсибит ыалбытынан Нам улууһун Хатыҥ Арыы нэһилиэгэр (Аппааны сэлиэнньэтигэр) олорор Анастасия уонна Евгений Эверстовтар буоллулар.
Анастасия уонна Евгений Эверстовтар 4 оҕолоохтор: улахан кыыстара Айта экэнэмиис үөрэҕин бүтэрбит, Дьокуускайга олорор. Сыллата төрөөбүт Виктордаах Денис 1-кы уонна 2-с кылааска үөрэнэллэр, оттон муннуларын бүөтэ кыысчааннара Нарыйаана 1 сааһын туолара чугаһаан сылдьар. Кэргэннии Эверстовтар кыратык тэрилтэҕэ үлэлээн баран, бэйэлэрэ туспа тэрилтэ тэринэн барарга санаммыттар. Ыал аҕа баһылыга, Новосибирскайга үрдүк үөрэх кыһатыгар тутуу инженерин баһылаабыт. Евгений Викторович 2008-2010 сылларга улуус дьаһалтатыгар тутуу отделыгар үлэлээбит. 2012 сылтан тутуу чааһынай тэрилтэлэнэн, билигин “Профистрой” ХЭТ генеральнай дириэктэрэ, Намҥа омук массыыналарын саппаас чаастарын атыылыыр “НАМ-АВТО” маҕаһыыны арыйбыт. Ону таһынан, нэһилиэнньэҕэ араас өҥөнү оҥорор. Холобур, көрдөһүүлээх дьоҥҥо тутуу докумуоннарын, ол иһигэр симиэтэлэри, аакталары уо.д.а. оҥорон биэрэр уонна массыынатынан тиэйэр-таһар өҥөлөрү оҥорор. Биир тылынан эттэххэ, олорон көрбөт үлэһит. Оттон алаһа дьиэлэрин араҥаччылааччы Анастасия Борисова дьахтар киһиэхэ сэдэх уонна дьикти идэлээх эбит. Бырааһынньык буолар сирдэрин киэргэтээччи, дьон сакааһынан үлэлиир (тэрилтэтэ суох).
“КИҺИНИ АТАХТАРА АҺАТАЛЛАР”
“Киһи талан ылбыт үлэтин таптыахтаах, үлэтиттэн сүргэтэ көтөҕүллүөхтээх. Мин үлэбин наһаа сөбүлүүбүн, санаабын барытын ууран туран үлэлиибин. Нуучча өс хоһоонунан эттэххэ, киһини атахтара аһаталлар. Төһөнөн үлэлиигин, оччонон хамнастанаҕын, оччонон бэйэҕин туруктаахтык сананаҕын. Кимтэн да көмө күүппэккэ, көрдөөбөккө! Билиҥҥи эдэр ыччат, мин ¬саастыылаах да дьон, үксүлэрэ үлэ суох дииллэрин итэҕэйбэппин. Тоҕо диэтэххэ, үлэ баар, үлэлиэххэ, бэйэни көрдөрүөххэ эрэ наада. Сорохтор тута улахан хамнаска наадыйаллар, үлэлии да иликтэриттэн харчыларын мыыналлар. Кинилэргэ: “Бастаан эн бэйэҕин көрдөр, үлэһит киһини үлэ бэйэтэ сырса сылдьар”, — диэн этиэхпин баҕарабын. Бу олоххо бэйэлэрин суолларын булуна илик дьон үлэ суох диэн муҥатыйаллар. Бэйэм тэрилтэ салайааччыта да буоларым быһыытынан уонна уонча сылы быһа тутууга үлэлээн, дьону-сэргэни кытары элбэхтик алтыһабын. Онно көрдөхпүнэ, эдэр дьон аҕыйах эрэ бырыһыана үлэҕэ эппиэтинэстээх, киһи эрэнэр киһитэ буолар. Бэйэм, хайа баҕарар салайааччы курдук, ирдэбиллээх соҕуспун. Эппит тылыгар турар, эппитин толорор киһини убаастыыбын”, — диэн Евгений Викторович санааларын аһаҕастык үллэстэр. Кини туруу үлэһит киһи ¬буолбутугар төрөппүттэрэ Любовь Павловна уонна Виктор Елисеевич иитиилэрэ улахан оруоллааҕын киэн тутта этэр. Төрөппүттэрэ Евгенийи уонна куоракка олорор балтын ханнык да үлэттэн толлубакка, үлэни таптыырга, бэйэ иннигэр эппиэтинэстээх буоларга ииппиттэр. “Соҕотох уолбут диэн атаахтаппатахтара, сэттис кылааска тахсыбыппар, Намҥа гимназияҕа ыыппыттара”, – диэн, номнуо сэттис кылаастан төрөппүттэриттэн тутулуга суох, бэйэтин бэйэтэ бас билэр, дьаһанар киһи буолбутун туһунан кэпсиир.
“ИЙЭЭ”, “АҔАА” ДИЭН ЫҤЫРДАХТАРЫНА…
Ыал аҕата: — Билиҥҥи үйэҕэ бэйэҕэр эрэ эрэниэххэ уонна сытыы-хотуу буолуохха, туохха барытыгар аҥаар кырыытыттан киирсэн уонна ситиһэн иһиэххэ наада. Сахабыт сириттэн саҕалаан, аан дойдуга тиийэ бэлиитикэ, олох-дьаһах уларыйа турар, күүппэтэх-көһүппэтэх өттүгүттэн туох баҕарар буолуон сөп. Онно барытыгар оҕону бэлэм оҥоруохха наада, туохтан эрэ иҥнэн, саараан хааллаҕына, муммут оҕо курдук, биир сиргэ тэп¬сэҥнээн хаалыан сөп. Ыал ийэтэ: — Оҕо өйөбүлү, бастатан туран, төрөппүттэриттэн көрдүүр. Туга эрэ сатамматаҕына, кими эрэ кытта өйдөспөтөҕүнэ, ол үөскээбит балаһыанньаны бииргэ олорон үчүгэйдик илдьиритиэхтээххин. Этэргэ дылы, “мин оҕом саары чаккылаах” диэбэккэ. Оҕо сөпкө дуу, сыыһа дуу гыммытын туораттан көрө, анаалыстыы үөрэниэхтээх. Уолаттарбыт саахыматтыыллар, дуобаттыыллар. Оҕолору өй-санаа уонна эт-хаан өттүнэн дьүөрэлээн дьарыктыахха наада диэн санаалаахпыт. Биһиги оҕолорбутун иитэрбитигэр эбээлээх-эһээбит наһаа көмөлөһөллөр. Кэргэним ийэтэ эдэр сааһыттан олоҕун тухары Аппааныга оҕо уһуйааныгар үлэлиир. Ыал аҕата: — “Сахалар буоларбытынан, омукпут төрүт сиэрин-туомун тутуһа сатыыбыт. Оҕолорбут биһигини сахалыы “ийээ”, “аҕаа” диэн ыҥыраллар. Туох барыта иитииттэн саҕаланар. Уолаттарбыт “ийэ-аҕа” дииллэрин дьон истэн соһуйдаҕына, киэн туттан чынас гынабын (күлэр), истэргэ да олус үчүгэй. Дьиэбитигэр оҕолорбутугар көмпүүтэрбит суох, төлөпүөнү тутан баран олорботтор. Ол кэ¬¬риэтэ оскуолаларыттан кэлээт да, саахыматтыахтара, уруһуйдуохтара, турниктарыгар дьарыктаныахтара, балтыларын көрүөхтэрэ. Төһө да 1-2 кылааска эрэ үөрэннэллэр, төгүл, түҥэтии табылыыссатын номнуо нойосуус билэллэр, тыһыынча иһинэн суоттууллар. Итиннэ барытыгар эбээлэрэ үөрэтэр.
ТӨРӨӨБҮТ ДЬИЭ КӨМӨЛӨҺӨР КҮҮСТЭЭХ
Евгений Викторович Хатыҥ Арыыга төрөөбүт уонна улааппыт алаһа дьиэтигэр олорорунан киэн туттар. “Санаабар, төрөөбүт төрүт дьиэм миэхэ көмөлөһөр курдук, дьиэбин наһаа харыстыыбын”, — диир. Кини ыал буолан баран, ¬улааппыт дьиэтигэр төттөрү көһөн кэлбитэ эмиэ киһи эрэ сэҥээрэр төрүөттээх эбит. Ол эбэтэр төрөппүттэригэр махталын биллэрэн, кинилэргэ саҥа дьиэ тутан, ол дьиэни тупсаҕай оҥоһуулаан биэрбит уонна бэйэтэ дьиэ кэргэнинэн төрөөбүт дьиэтигэр төннөн кэлбит. Кырдьыга да, бэйэтигэр буолбакка, бастатан туран, төрөппүттэригэр дьиэ тутан биэрэр киһи, хомойуох иһин, элбэҕэ суоҕа дуу. “Бэйэбит дьиэбитин билиҥҥитэ тупсаҕай гына иликпит. Тутуунан дьарыктанабын да, 11 сыл эрэ ¬буолан баран, массыынам гарааһын дьэ тутан, үөрэн аҕай сылдьабын”, — диэн “саппыкыта суох саппыкыһыппын” диэн күлэ-оонньуу кэриэтэ этэр. Уопсайынан, Евгений Эверстовы кытары кэпсэтэ олорон, киниэхэ ыарахаттары көргө-нарга сатаан кубулутар, олоҕу үчүгэй эрэ өттүнэн көрөр, бэ¬¬йэҕэ эрэллээх буолуу курдук үтүө хаачыстыбалар баалларын бэлиэтии көрөҕүн.БИИСИНЭС КӨСТҮБЭТ СОКУОННАРА
“Чааһынай киһи үлэлээн булбут үбүн-харчытын биирдэ туттан, ыһан-тоҕон кэбиспэт, мунньар, эргитэр. Биисинэс биир уратыта итиннэ сытар. Сорохтор чааһынай тэрилтэлээх дьону баай дьон курдук сыыһа саныыллар. Туох барыта көлөһүнтэн тахсар. Ону өйдүүр, киэҥ көрүүлээх дьон эмиэ бааллара үөрдэр. Мин үлэтигэр бэриниилээх, кыахтаахтык олорор, бу олоххо бэйэтин булуммут дьону олус хайҕыыбын. Сүрүнэ, дьону кытары сыһыан үчүгэй буолуон наада. Тэрилтэлэр ханнык эмэ тэрээһиннэригэр көмөлөһөргө көрдөстөхтөрүнэ, төһө кыах баарынан көмөлөһөбүн. Спортсмен буолбатахпын, ол гынан баран, хапсаҕайы уонна многоборьены интэриэһиргиибин. Бэйэм ааппыттан бириис ту¬¬руорабын. “Автолюбители” диэн уопсастыбабыт пуондатыгар эмиэ кыралаан харчы мунньабыт. Кыаммат оҕолорго көмө оҥоробут. Уопсайынан, ис сүрэхтэн оҥорор көмөбүт туһунан киэҥ эйгэҕэ биллэрэ, иһитиннэрэ сатыырбын сөбүлээбэппин, бэйэни түөскэ охсунуу курдук саныыбын.КЫЛААБЫНАЙА, ОҔОЛОРБУТУН КИҺИЛИИ КИҺИ ГЫНА ИИТИИ
Евгений Эверстов: — Биллэн турар, хас биирдии киһи инники олоҕор соруктаах, былааннаах олорор уонна ол туһугар үлэлиир-хамсыыр. Биһиги дьиэ кэргэн сүрүн сорукпутунан, кы¬¬лаабынайа, оҕолору киһилии киһи гына иитии буолар. Билигин дойду баһылыга Владимир Путин эппит элбэх оҕолоохтор дьиэ ылалларыгар 2 бырыһыаннаах ипотека туһунан толкуйдаабаппыт. Кирэдьиит хабалатыгар киирбэтэх киһи бэрт буолуо этэ. Биисинэскэ биэрэллэрэ буоллар, баҕар, ылыам эбитэ дуу? (күлэр). Ыарахаттар да бааллар. Холобур, үбүҥ-харчыҥ эрги¬йиитэ төһөнөн улаатар да, нолуокка, бүддьүөккэ иэһиҥ улаатар курдук. Атыннык эттэххэ, судаарыстыба биир өттүнэн көмөлөһөр, атын өттүнэн эйигиттэн ыган ылар…
СЭДЭХ ДЬОҔУРДААХ НАРЫН-НАМЧЫ АНАСТАСИЯ
Эверстовтар иэримэ дьиэлэрин иччилээччи, оҕолор амарах ийэлэрэ Анастасия Борисовна Намнааҕы педагогическай кэл¬лиэһи, онтон педагогическай академияны бүтэрбит. Анастасия Эверстова нарын-намчы бэйэтэ, эмиэ дьикти дьа¬рыктаах буолан соһутта. Кини наар сүүрэ-көтө, устудьуоннары, дьону-сэргэни кытары алтыһа, олох үөһүгэр сылдьыбыт киһи утуу-субуу кырачааннарданан дьиэҕэ олорон хаалбытын бастаан ыарырҕаппытын туһунан этэр. “Нам сэлиэнньэтин түгэҕэр дьиэ уларсан олорбуппут. Ырааҕа бэрт буолан, ким да кэлбэт-барбат буолан хаалбыта. Кэргэним сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри үлэтигэр сылдьара, өрөбүлэ суох үлэлиирэ. Онтон биир-икки сылынан син үөрэнэн хаалар эбиккин – хаһаайка быһыытынан -дьиэҕэ олороҕун, ас астыыгын, оҕолоргун көрөҕүн. Арай биирдэ, чугастааҕы ыалбыт уолларын уруу киэһэтин тэрийэр буолбуттара. Онно сыбаайбабыт остуолун киэргэтиэҥ дуо диэн соһуччу көрдөһүүлээх буолан биэрбиттэрэ. Мин сөбүлэспиппин билбэккэ да хаалбытым уонна эдьиийдэрбин, балтыларбын кытары баран киэргэппиппит. Арай, дьон наһаа сөбүлээбитэ, бэйэм да астыммытым. Онтон ыла сыл ¬аҥаарыгар биирдэ-иккитэ аймахтарбыт, доҕотторбут кэлэн көрдөһөр буолбуттара. Харчытыгар буолбакка, дьарыктаах эрэ булуохха диэн санааттан бырааһынньыктарга араас киэргэллэри толкуйдаан оҥорор буолбутум”, — диэн Анастасия Борисова оҕолорун көрөр кэмигэр бэйэтин суолун булуммутун туһунан сэһэргиир. Наадалааҕын куораттан атыылаһан, туттар тэрилэ элбээн, үөрэ-көтө үлэлиир буолбута. Аны лобзигынан маска быһан, араас киэргэллэри, оһуордаах быыһыгар (ширма) тиийэ оҥорор буолбута. Ол саҕана, үөрүүлээх тэрээһиннэри киэргэтээччилэр (оформителлар) син элбэх буоллахтарына, сыыйа-баайа аҕыйаан испиттэр. Арай, Анастасия Борисовнаҕа сакааһа өссө элбээтэр элбээн барбыт. Билигин, биллэн турар, оҕото өссө кыра буолан, ити дьарыгын тохтоппут. “Билиҥҥитэ тохтоттум. Киһи наһаа умсугу¬йан үлэлиир дьарыга. Ылсыбыт үлэҕин бүтэрэн эрэ баран уоскуйаҕын, утуйаҕын”, — диир Анастасия Борисовна. Фанераттан оҥоһуллубут курдаттыы көстөр (ажурнай) киэргэллэр, олбуорга сыһыарыллар харысхал бэлиэлэрэ, сибэкки олордор нарын-намчы иһиттэр, харысхал ойуулаах быыстар, хаартыскаҕа түһэргэ аналлаах зоналар уо.д.а. – бу барыта илиитигэр талааннаах, нарын дууһалаах кэрэ куо, 4 оҕо ийэтэ айбыт үлэлэрэ.
Сахабыт сирин улуустарыгар бэйэлэригэр эрэллээх, этэргэ дылы, байылыат олох халлаантан түһэн кэлэрин күүппэккэ, сити¬һиилээхтик үлэлии-хамсыы сылдьар кэргэннии дьон аҕыйаҕа суоҕуттан киһи санаата көтөҕүллэр. Маннык ыаллар дьиэ кэргэннэрин уонна үлэлэрин-хамнастарын тэҥҥэ дьүөрэлииллэр, ис куттарын ары¬йан, дьоҕурдарын, талааннарын уһугуннаран, дьоллоох олоҕунан олороллор. Кинилэри кытары сэһэргэһэн, олохторун-дьаһахтарын илэ хараххынан көрдөххүнэ, “маннык ыччаттардаах буоллахпытына, тыа сирэ тоҕо эстиэй” диэн санааҥ күүһүрэр.
Надежда ЕГОРОВА, «Саха сирэ», edersaas.ru © edersaas.ru сайтан: http://edersaas.ru/bejeleriger-erelleeh/
]]>